Benjamin Netanyahu, forsætisráðherra Ísraels, fullyrti fyrir mánuði að það væri ekki stefna ísraelskra stjórnvalda að svelta fólkið á Gaza og sagði að hungursneyð væri ekki til staðar þar. Þessar yfirlýsingar eru í skarpri andstöðu við þann veruleika sem birtist í fréttamyndum frá Gaza, sem og lýsingum frá almenningi, heilbrigðisstarfsmönnum, stofnunum og mannúðarsamtökum.
Í október 2022, þegar Rússlandsher réðst inn í Úkraínu, hélt Vladimír Pútín, forseti Rússlands, því fram að þetta væri sérstök hernaðaraðgerð. Þó var þetta í augum Úkraínumanna innrás og stríð hafið. Er það nýtt að ríki beiti blekkingum, falsfréttum eða falsupplysingum í átökum? Heimskviður leituðu svara hjá Jon Gunnar Ólafssyni, lektor við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands.
„Það er klárlega ekkert nýtt, en það sem við sjáum í dag er að við búum í miklu flóknara upplýsingarumhverfi en áður var,“ segir Jon Gunnar. Hann bendir á að áður hafi verið mun færri miðlar, þar sem útvarp, dagblöð og sjónvarp hafi verið aðalheimildir. „En núna er þetta orðið miklu meiri hrærigrautur, þar sem það sem fjallað er um í sjónvarpi fer inn á netið, flæðir inn á samfélagsmiðla og svo framvegis. Mörkin á milli þess sem er einhvers konar fréttaflutningur og skoðanir fólks eru að verða mjög óljós.“
Ein aðferð sem mikið er notuð til að koma falsupplysingum í umræðuna er að skrifa ummæli undir frétt eða efni á samfélagsmiðlum. Jon Gunnar bendir á að í slíkum ummælum megi oft lesa hálfsannleika. „Það er kannski eitthvað satt, en annað ekki, og þá verður þetta ruglingslegt. Markmið þessara aðferða er oft að rugla andstæðinginn, sem gerir það flóknara fyrir hann að átta sig á því hvað er í gangi.“
Fyrir utan viðvarandi falsfréttir er algengt að á fyrstu stigum átaka sé dreift o.s.frv. um andstæðinginn til að skapa vantraust á stjórnvöld og fjölmiðla í óvinarríkinu. Jon Gunnar vísar einnig til hugtaksins fjölþáttaógnir í öryggisfræðum, þar sem upplýsingahernaður er notaður sem aðferð til að draga úr viðnámsþrótti andstæðingsins.
Ísraelskir og palestínskir fjölmiðlar hafa greint frá því að sérstök deild innan Ísraelsherjar sé að vinna að því að dreifa óhróðri um ákveðna blaðamenn á Gaza, til að láta þá líta út fyrir að vera Hamas-liðar. Samkvæmt rannsóknum fjölmiðlanna +972 Magazine og Local Call var þessi deild stofnuð eftir árás Hamas á Ísrael þann 7. október 2023.
Markmiðið með því að dreifa þessum ósanngjörnu fullyrðingum um fjölmiðlafólk er að draga úr alþjóðlegum viðbrögðum þegar Ísraelsher drepur það. Þann 10. ágúst vöktu dráp Ísraelsherjar á nokkrum blaðamönnum í Gaza athygli víða um heim. Þar varpaði herinn sprengjum á tvo fréttamenn, tvo myndatökumenn og einn aðstoðarmann þeirra, þar á meðal einn þekktasta fréttamann Gaza, Anas al-Sharif. Ísraelsher viðurkenndi að hafa beint árásinni að þeim, en hélt því fram, án sannana, að al-Sharif hefði verið hryðjuverkamaður í Hamas.
Samhliða hefðbundnum hernaði Rússlands í Úkraínu beita rússnesk stjórnvöld einnig upplýsingahernaði. Ráðamenn hafa haldið því fram að nauðsynlegt sé að ráðast inn í Úkraínu til að koma nasistum frá völdum og afvopna her Úkraínu. Fulltrúar rússneskra stjórnvalda hafa sagt að fjöldamorðin í Bucha í Úkraínu hafi ekki átt sér stað, heldur hafi þau verið uppspuni.
Natalía Baburina, sem flúði frá Kharkiv í Úkraínu til Íslands í mars 2022, segir að falsupplysingar og áróðursmál séu bæði á rússnesku og úkraínsku. Hún telur að áróðursaðferðir séu sniðnar að hverju hópi og komið áleiðis með ýmsum leiðum.
Í ljósi þess hversu margslungnar aðferðirnar eru segir Natalía að það sé erfitt að sannfæra fólk sem trúir áróðrinum um að endurskoða afstöðu sína, þó svo að mun færri trúi áróðri Rússa nú en fyrir innrásina.
Jon Gunnar bendir á að mikilvægt sé að vera varkár við að greina falsfréttir. Þumalputtareglan sé að ef eitthvað hljómar ótrúlega sé skynsamlegt að leita á traustan fréttamiðil til að kanna hvort málefnið hafi verið fjallað um þar. Með aukinni tækni sé auðveldara að falsa myndskeið og ljósmyndir, og því þurfi blaðamenn að vera enn varkárari við heimildir sínar.
Þetta er enn frekar flókið í dag þar sem samfélagsmiðlar eru orðnir fjölbreyttari, sem gerir það erfiðara að átta sig á því hvað er satt. Jon Gunnar lýsir því að dýrmætur tími sé að lifa á tímum upplýsingaóreiðu.
