Davið Þór Björgvinsson fjallar um umræður um Evrópusambandið (ESB) á Íslandi. Stundum er sambandið lýst sem ólýðræðislegu, og sumir telja að það sé tilraun til að mynda evrópskt alræðisríki. Þeir sem hafa áhyggjur af ESB benda á að sambandið sé að reyna að svala fullveldi þjóða og lenda í hendi umboðslausra embættismanna.
Þrátt fyrir þessa gagnrýni hefur ESB, ásamt aðildarríkjum sínum, stutt við réttindi og hagsmuni Íslendinga í gegnum EES-samninginn. Á síðustu þrjátíu árum hafa Íslendingar í raun átt þátt í innri markaði ESB án þess að hafa áhrif á ákvarðanir þar.
Umræðan um lýðræði í ESB hefur verið langvinn. Gagnrýnendur benda á „lýðræðishalla,“ meðan aðrir benda á að sambandið hafi þróað leiðir til að tryggja lýðræðislega ábyrgð. Evrópusambandið hefur einungis valdheimildir sem aðildarríkin veita því, samkvæmt 2. grein samningsins um starfsemi sambandsins.
Það er mikilvægt að átta sig á því að ESB hefur engar valdheimildir sem ekki byggjast á lýðræðislegu umboði frá kjósendum í aðildarríkjunum. Þetta þýðir að sambandið er í raun reist á lýðræðislegum grunni.
Í leiðtogaráði ESB sitja forsætisráðherrar aðildarríkjanna, þar á meðal forsætisráðherra Íslands ef aðild verður að veruleika. Ráðið hefur ekki formlegt vald til að setja lög, en er stefnumótandi og starfar á lýðræðislegum grunni.
Evrópuþingið er önnur mikilvæga stofnun sambandsins. Þar sitja yfir 700 þingmenn sem kosnir eru beint af íbúum aðildarríkjanna. Þetta þing hefur lagasetningarvald og fer með fjárlagavaldið. Ísland gæti hugsanlega fengið sex þingmenn.
Ráðherraráð ESB, samsett af ráðherrum aðildarríkjanna, fer einnig með lagasetningarvald í samstarfi við Evrópuþingið. Ákvarðanir eru almennt teknar með auknum meirihluta, en í ákveðnum málaflokkum er krafist einróma samþykkis.
Lagafrumvörp koma oft frá framkvæmdastjórn ESB, sem hefur ekki beint lýðræðislegt umboð, en þarf að fá samþykki Evrópuþingsins. Þetta má líkja við stjórnsýslu í þingræðisríki þar sem ríkisstjórn starfar með samþykki meirihluta þingmanna.
Með Lissabon-sáttmálanum voru settar reglur til að efla lýðræði þar sem borgarar EES geta kynnt lagafrumvörp ef að minnsta kosti ein milljón skrifar undir áskorun. Þó svo að þetta sé til að efla lýðræði, hefur framkvæmdin ekki alltaf verið árangursrík.
ESB er einnig þekkt fyrir að vernda mannréttindi, sem birtist í mannréttindaskrá ESB. Dómstóll sambandsins hefur æðsta vald til að túlka ákvæði hennar, sem veitir vernd á pólitískum, félagslegum og efnahagslegum réttindum.
Fræðimenn hafa fjallað um lýðræðishalla í ESB, þar sem sumir telja að borgarar hafi takmarkaða möguleika til að draga framkvæmdarvaldið til ábyrgðar. Hins vegar halda aðrir því fram að lýðræðishallinn sé ofmetinn, þar sem valdið sé í höndum fulltrúa með lýðræðislegt umboð.
Hófundur telur að fullyrðingar um skort á lýðræðislegu umboði í ESB séu misvísandi og innihaldsrýrar. Lýðræði sambandsins sé að öllum líkindum ekki ólýðræðislegra en stjórnsýsla aðildarríkjanna sjálfra.
Hófundur er hæstaréttarlögmaður og prófessor við lagadeild HA.
